Πρωτοβουλία με προοπτικές.

Σε ένα απο τα προηγούμενα άρθρα μας αναφερθήκαμε και αναλύσαμε τη σκέψη που υπάρχει σχετικά με την κατάργηση της υποχρέωσης αναγραφής της ημερομηνίας λήξης σε διάφορα προϊόντα. Σε αυτά τα πλαίσια, και με στόχο τον περιορισμό της σπατάλης τροφίμων, μια ομόδα Ελβετών επιστημόνων και εκπροσώπων του τομέα τροφίμων, η Foodsave2025 (https://www.zhaw.ch/de/lsfm/institute-zentren/ilgi/qm-und-lebensmittelrecht/news/detailansicht-news/event-news/mindesthaltbarkeitsdatum-plus-lanciert/ ), ανέπτυξε μια ιδέα η οποία επιφέρει πλεονεκτήματα τόσο στους επιχειρηματίες – εμπόρους όσο και στους καταναλωτές.

Αέρας…αλλαγών και διαβουλεύσεων… 

Αν έπρεπε να δώσουμε ένα τίτλο σε όσα θα αναλύσουμε παρακάτω,
τότε θα λέγαμε ότι πρόκειται για αέρα αλλαγών και διαβουλεύσεων σε νομοθετικό επίπεδο. Μπορεί οι νομοθετικές εξελίξεις και οι επακόλουθες αλλαγές να αποτελούν τον πυρήνα του παρόντος, ωστόσο, το γεγονός του Οκτωβρίου ήταν η διεξαγωγή της διεθνούς εκθέσεως τροφίμων “ΑNUGA” και, φυσικά, δεν θα μπορούσε να λείπει απο το Newsletter μας. Το γεγονός, μάλιστα, ότι εδρεύουμε στην Κολωνία και δίνουμε σταθερά το “παρόν” εδώ και πολλά χρόνια μας επιτρέπει να μιλήσουμε για την “επίγευση” που μας άφησε.

Σίγουρα, το ξέσπασμα της πανδημίας, τα διαδοχικά Lockdown και τα αυστηρά μέτρα των κυβερνήσεων επιβάρυναν οικονομικά τις επιχειρήσεις. Παρά τα όποια προβλήματα και τις δύσκολες συνθήκες,
ήταν μεγάλη μας χαρά να συναντήσουμε πολλούς απο εσάς και να ανταλλάξουμε ιδέες, χαμόγελα και αισιοδοξία! Μια μελλοντική επένδυση στη γερμανική αγορά αποτελεί για πολλούς απο εσάς άμεσο σχέδιο και θα ήταν μεγάλη μας χαρά να συμβάλλουμε δυναμικά στην υλοποίηση του στόχου σας. Τα δύο χρόνια της πανδημίας μας δίδαξαν ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο και κυρίως τίποτα δεν είναι εύκολο. Μαζί, όμως, μπορούμε να πετύχουμε περισσότερα!

Βαρέα μέταλλα στις τροφές μας;
Τι ορίζουν οι νέοι τροποποιητικοί κανονισμοί της Ευρωπαϊκής Επιτροπής;

Τα βαρέα μέταλλα, όπως ο μόλυβδος και το κάδμιο, εισέρχονται στην διατροφική μας αλυσίδα μέσω του νερού, του αέρα και του εδάφους. Με βάση αυτά τα δεδομένα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να θέσει νέα όρια στην περιεκτικότητα των τροφών σε μόλυβδο και κάδμιο, τροποποιώντας τον ήδη υπάρχοντα κανονισμό 1881/2006. Μάλιστα, η ενέργεια αυτή συνδυάζεται και με την δράση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την καταπολέμηση του καρκίνου με την οποία επιδιώκεται να διατεθούν στην αγορά πιο υγιεινές επιλογές με χαμηλότερη περιεκτικότητα σε βαρέα μέταλλα, μειώνοντας, έτσι, τον κίνδυνο πρόκλησης καρκίνου.

Οι Κανονισμοί 2021/1317 και 2021/1323 που αφορούν τα νέα όρια σε μόλυβδο και κάδμιο αντίστοιχα, έχουν τεθεί άμεσα σε ισχύ και συγκεκριμένα στις 30.08.2021 ο κανονισμός για τον μόλυβδο και στις 31.08.2021 ο κανονισμός για το κάδμιο. Η Ευρωπαίκή Επιτροπή παρέχει, βέβαια, μία περίοδο χάριτος στους παραγωγούς και επιχειρηματίες, καθώς ορίζει – και στις δύο περιπτώσεις των κανονισμών – ότι τα τρόφιμα που περιλαμβάνονται στους κανονισμούς και τα οποία έχουν τεθεί ήδη σε κυκλοφορία πριν την έναρξη ισχύος αυτών, μπορούν να παραμείνουν στην αγορά μέχρι και τις 28.02.2022. Αυτό πρακτικά σημαίνει, ότι οι παραγωγοί δεν χρειάζεται να αποσύρουν ή να επανελέγξουν άμεσα τα προϊόντα τους αλλά έχουν στην διάθεσή τους ένα εύλογο χρονικό διάστημα προκειμένου να προχωρήσουν στις απαραίτητες ενέργειες ώστε να μπορούν να διαθέτουν τα προϊόντα τους και μελλοντικά.

Ενδεικτικά, τα τρόφιμα που περιέχουν μόλυβδο είναι οι παιδικές και βρεφικές τροφές, τα άγρια μανιτάρια, τα καρυκεύματα, το αλάτι και το κρασί, ενώ κάδμιο περιέχουν τροφές όπως τα φρούτα, τα λαχανικά και τα σιτηρά.

Με βάση, λοιπόν, τους τροποποιητικούς κανονισμούς είναι φανερό ότι, οι Έλληνες και ξένοι παραγωγοί καλούνται να εντατικοποιήσουν τις σχετικές διαδικασίες, προκειμένου να μειώσουν την περιεκτικότητα των προϊόντων σε βαρέα μέταλλα και δη, σε μόλυβδο και κάδμιο. Είναι, μάλιστα, σαφές ότι η τήρηση των ορίων αποτελεί ξεκάθαρη προϋπόθεση για να μπορέσει ένα προϊόν να διατεθεί στην εγχώρια και ευρωπαϊκή αγορά.

Κορονοϊός και Βιολογικά προϊόντα. Σύμμαχοι ή εχθροί;

Σίγουρα ο κορονοϊός έχει επηρεάσει πολλές πτυχές της ζωής μας. Μας έχει κάνει, όμως, να αναθεωρήσουμε κάποια πράγματα, όπως είναι οι επιλογές μας στη διατροφή, ή, τουλάχιστον, αυτό είναι το συμπέρασμα που προκύπτει παρατηρώντας κανείς τα δεδομένα της αγοράς

Πράγματι, απο την έναρξη της πανδημίας παρατηρήθηκε στη Γερμανία μια διαρκώς αυξανόμενη προτίμηση του καταναλωτικού κοινού προς τα βιολογικά προϊόντα, όπως προκύπτει απο την ετήσια αναφορά του γερμανικού συνδέσμου βιολογικών προϊόντων (BÖLW)[1]. Οι καταναλωτές προκειμένου να θωρακίσουν τον οργανισμό τους και να ενισχύσουν το ανοσοποιητικό τους, έτσι ώστε να αποτρέψουν μια ενδεχόμενη προσβολή απο τον νέο κορονοϊό, στράφηκαν στην αγορά βιολογικών προϊόντων. Έτσι, η ζήτηση βιολογικών προϊόντων αυξήθηκε σημαντικά με αποτέλεσμα τα βιολογικά προϊόντα να καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο στα ράφια των σούπερ μάρκετ.

---

[1] https://www.boelw.de/themen/zahlen-fakten/lebensmittel/

Η εξέλιξη, μάλιστα, αυτή, συνδυάζεται και με την δράση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Farm to Fork»  που στόχο έχει να ωθήσει τους καταναλωτές σε πιο υγιεινές επιλογές. Ήδη το ποσοστό κατανάλωσης βιολογικών προϊόντων έχει αυξηθεί σημαντικά ενώ αναμένεται να αυξηθεί κι άλλο, οδηγώντας με σχετική ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι τα βιολογικά προϊόντα έχουν εδραιωθεί και αποτελούν σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης αγοράς τροφίμων.

Οι παραπάνω, λοιπόν, συνθήκες φαίνεται να ευνοούν το άνοιγμα των Ελλήνων παραγωγών βιολογικών προϊόντων στην γερμανική αγορά. Το καταναλωτικό κοινό επιζητά, πλέον, ασφαλείς και υγιεινές επιλογές, και σίγουρα τίποτα δεν είναι πιο κατάλληλο απο τα ελληνικά βιολογικά προϊόντα.

Οι καταναλωτές είναι έτοιμοι να δεχτούν νέες ελληνικές επιλογές αδιαμφισβήτητης διατροφικής αξίας. Εσείς, είστε έτοιμοι για την επέκταση στη γερμανική αγορά;

Στροφή… στις διατροφικές επιλογές.

Είναι γεγονός πως οι καταναλωτές τα τελευταία χρόνια στρέφονται όλο και περισσότερο σε πιο υγιεινές διατροφικές επιλογές, ενώ δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα συστατικά των τροφών και στη γενικότερη διατροφική αξία αυτών. Πρόκειται, λοιπόν, για μια ξεκάθαρη αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες, η οποία επηρεάζει την ευρύτερη αγορά τροφίμων και οδηγεί σε μια γενικότερη αναδιαμόρφωση.

Ποιές, όμως, είναι οι επιλογές των καταναλωτών;

Superfoods και Προβιοτικά

Αρχικά, να σημειωθεί πως ο κορονοϊός δεν άφησε κανέναν ανεπηρέαστο με αποτέλεσμα το καταναλωτικό κοινό να αναζητά επιλογές που θα ενισχύσουν το ανοσοποιητικό και θα προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία απέναντι σε μία ενδεχόμενη μόλυνση. Σε αυτή την κατηγορία την τιμητική τους έχουν τροφές όπως τα Superfoods, τα προβιοτικά, οι λιναρόσποροι και γενικότερα τροφές υψηλής θρεπτικής αξίας.

Βιολογικά προϊόντα

Την παραπάνω κατηγορία έρχονται να συμπληρώσουν τα βιολογικά προϊόντα. Η στροφή των καταναλωτών σε πιο υγιεινές επιλογές και η προσπάθεια διατήρησης της καλής υγείας είναι πλέον αδιαμφισβήτητη. Αυτό, μεταξύ άλλων, έχει οδηγήσει και σε μια ανακατανομή των προϊόντων στα ράφια των σούπερ μάρκετ, καθώς βλέπουμε ότι τα βιολογικά προϊόντα καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο χώρο στις αλυσίδες τροφίμων.

Βίγκαν και χορτοφαγικές επιλογές

Μεγάλη είναι, επίσης, η άνοδος που έχει παρατηρηθεί στην αγορά χορτοφαγικών και βίγκαν προϊόντων. Εξέχουσα θέση στην κατηγορία αυτή έχει το τόφου, το οποίο είχε ξεκινήσει αρκετά δειλά την εμφάνισή του αλλά πλέον τείνει να κατακτήσει την βίγκαν και χορτοφαγική αγορά.

Τοπικά μαγαζιά και τοπικά προϊόντα

Πέραν, όμως, των υγιεινών επιλογών ξεκάθαρη είναι και η στροφή των καταναλωτών στην αγορά τοπικών προϊόντων. Πλέον, τα τοπικά μαγαζιά με τοπικά προϊόντα αποτελούν μια απο τις πρώτες επιλογές των καταναλωτών, καθώς τα προϊόντα τους είναι, συνήθως, απαλλαγμένα απο πρόσθετα και συντηρητικά επιβλαβή για την υγεία. Παράλληλα, είναι μια σαφής κίνηση οικονομικής στήριξης των μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων.

Σπιτικό ψωμί.

Τέλος, η πανδημία και τα συνεχόμενα lockdown έχουν δημιουργήσει μια νέα τάση: Μαγειρική στο σπίτι! Η παρασκευή σπιτικού ψωμιού είναι στην κορυφή των μαγειρικών δημιουργιών, πράγμα που φαίνεται απο την σημαντική αύξηση των πωλήσεων σε άλευρα και υλικά που αποτελούν πρώτες ύλες για την παρασκευή αρτοσκευασμάτων.

Nutri – Score vs. Ελληνικά προϊόντα

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω της δράσης “Farm to Fork” παροτρύνει τους καταναλωτές να στραφούν σε πιο υγιεινές διατροφικές επιλογές. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού αλλά και για τη διευκόλυνση των καταναλωτών θεωρείται βοηθητική η καθιέρωση της υποχρεωτικής διατροφικής επισήμανσης στο μπροστινό μέρος των προϊόντων.

Για την αποτελεσματική απεικόνιση του διατροφικού προφίλ των πρϊόντων, προτάθηκαν διάφορα συστήματα, όμως, επικρατέστερο φαίνεται να είναι το γαλλικό Nutri-Score.

Τι, ακριβώς, όμως, είναι το Nutri -Score και ποιά τα πλεονεκτήματά του;

Μέσω του συστήματος Nutri Score ο καταναλωτής αποκτά μια πρώτη εικόνα σχετικά με τη θρεπτική αξία ενός επεξεργασμένου ή προσυσκευασμένου προϊόντος, έχοντας, έτσι τη δυνατότητα, να επιλέξει την πιο υγιεινή εναλλακτική. Το αποτέλεσμα της αξιολόγησης αποτυπώνεται στο μπροστινό μέρος του προϊόντος μέσω μιας κλίμακας χρωμάτων και γραμμάτων απο το A μεχρι το Ε.

Πώς γίνεται η αξιολόγηση του προϊόντος;

Ο αλγόριθμος λαμβάνει υπόψιν και αξιολογεί πέντε στοιχεία του κάθε προϊόντος: Τις θερμίδες, την προσθήκη ζάχαρης και αλατιού καθώς και την προσθήκη πρωτεινών και φυτικών ινών. Ανάλογα με το αριθμητικό αποτέλεσμα που θα προκύψει, κατατάσσεται το κάθε προϊόν στην αντίστοιχη κλίμακα με φθίνουσα πορεία απο το A προς το Ε και αντίστοιχη χρωματική πορεία απο το σκούρο πράσινο μέχρι το βαθύ πορτοκαλί.

Ποιά είναι τα μειονεκτήματα του συστήματος και πώς επηρεάζονται οι Έλληνες παραγωγοί;

Το Nutri Score λαμβάνει υπόψιν μόνο τους πέντε παράγοντες, οι οποίοι αναφέρθηκαν παραπάνω, και δεν αξιολογεί τη συνολική θρεπτική αξία ενός προϊόντος και τη συμβολή αυτού σε μια ισορροπημένη διατροφή. Το γεγονός αυτό οδηγεί, συχνά στο παράδοξο αποτέλεσμα να κατατάσσονται στην κλίμακα Α αναψυκτικά και ενεργειακά ποτά χωρίς ζάχαρη αλλά με πρόσθετα και υποκατάστατα ζάχαρης, ενώ το παρθένο ελαιόλαδο και οι επιτραπέζιες ελιές εντάσσονται σε χαμηλότερη κλίμακα. Έτσι, λοιπόν, προωθούνται ως υγιεινές επιλογές επεξεργασμένες τροφές και υποβιβάζονται φυσικά προϊόντα, των οποίων η θρεπτική αξία και η συμβολή τους σε έναν υγιεινό τρόπο διατροφής είναι δεδομένη. Πέραν αυτού, παραπλανάται και ο τελικός καταναλωτής καθώς λαμβάνει ελλιπείς πληροφορίες σχετικά με την θρεπτική αξία των προϊόντων που επιλέγει να εντάξει στη διατροφή του.

Παρά το γεγονός ότι η ιδέα της διατροφικής επισήμανσης των προϊόντων βρήκε θερμούς υποστηρικτές, ο αλγόριθμος Nutri Score φαίνεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, να οδηγεί σε άδικα κι ίσως παραπλανητικά αποτελέσματα καθώς αδικούνται πολλά ελληνικά προϊόντα αδιαμφισβήτητης διατροφικής αξίας.

Τελικά, εξυπηρετείται ο αρχικός στόχος μέσω του αλγόριθμου Nutri-Score ή μήπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να προχωρήσει σε σταθμίσεις;

Η απάντηση φαίνεται αυτονόητη. Ήδη υπάρχει, κατόπιν πιέσεων, σχετική τροπολογία που προβλέπει την εξαίρεση του ελαιολάδου και άλλων προϊόντων απο την υποχρεωτική διατροφική σήμανση. Παρ’όλα αυτά οι σχετικές σταθμίσεις θεωρούνται επιβεβλημένες, καθώς τα άδικα και παραπλανητικά αποτελέσματα παραμένουν. Μένει να δούμε τις εξελίξεις.

Βιολογικά προϊόντα και ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός 848/2018

Τον Ιανουάριο του 2022 – κι έπειτα απο ένα χρόνο αναμονής – τίθεται σε ισχύ ο Κανονισμός 848/2018 της Ε.Ε. που αφορά τα βιολογικά προϊόντα και φέρει σημαντικές αλλαγές στην αγορά και στους παραγωγούς. Αν μπορούσαμε να συνοψίσουμε τους στόχους του σε μία μόνο φράση, τότε θα λέγαμε ότι στοχεύει στον περιορισμό του αθέμιτου ανταγωνισμού και στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών.

Φυσικά η φράση αυτή δεν αρκεί για να αποδώσει τις αλλαγές που εισάγει ο νέος κανονισμός. Συγκεκριμένα και προκειμένου να περιοριστεί ο αθέμιτος ανταγωνισμός ο ευρωπαϊκός κανονισμός προβλέπει

• Ενίσχυση του συστήματος ελέγχου
• Άμεση επέμβαση των αρμόδιων αρχών, σε περίπτωση που διαπιστωθεί – σε οποιοδήποτε στάδιο της παραγωγής – προσπάθεια εξαπάτησης είτε των μεσαζόντων είτε του τελικού καταναλωτή
• Αυστηρότερους ελέγχους καθ’ όλη τη διασικασία απο την παραγωγή του προϊόντος μέχρι την διάθεση αυτού στον τελικό καταναλωτή.

Επιπλέον, μέσω της νέας νομοθεσίας, διευρύνεται ο κατάλογος των βιολογικών προϊόντων, π.χ.

• αλάτι,
• κηρός μελισσών,
• φελλός,
• αμπελόφυλλα

δίνοντας την δυνατότητα σε όλο και περισσότερους παραγωγούς, ιδιαίτερα από χώρες όπως η Ελλάδα, να λάβουν την σχετική πιστοποίηση. Συγχρόνως, απλοποιείται και η διαδικασία πιστοποίησης των μικροκαλλιεργητών χάρη σε ένα νέο σύστημα ομαδικής πιστοποίησης. Δίνεται, συνεπώς, χώρος σε όλο και περισσσότερους παραγωγούς να ενταχθούν δυναμικά στην αγορά των βιολογικών προϊόντων ενώ, σε αυτά τα πλαίσια, είναι σημαντικό το γεγονός ότι προβλέπονται ομοιόμορφοι κανόνες και για παραγωγούς τρίτων κρατών.

• Ποιά, λοιπόν, η σημασία των αλλαγών αυτών για τους παραγωγούς της χώρας μας;

Η σημασία φαίνεται αδιαπραγμάτευτη. Μικροκαλλιεργητές και παραγωγοί προϊόντων – που μέχρι πρότινος δεν αναγνωρίζονταν ως βιολογικά – αποκτούν άμεση πρόσβαση στην αγορά ενώ οι κανόνες και οι διαδικασίες πιστοποίησης είναι κοινές για όλους και σαφώς πιο απλοποιημένες. Χρονοβόρες, κοστοβόρες και πολύπλοκες διαδικασίες δεν θα αποτελούν πια εμπόδιο για την απόκτηση σχετικής πιστοποίησης και κατ’ επέκταση για το άνοιγμα στην ευρύτερη ελληνική και ευρωπαϊκή αγορά. Μένει, λοιπόν, να το δούμε στην πράξη και να καλωσορίσουμε όλο και περισσότερους παραγωγούς στην αγορά…

Νέα εποχή χωρίς πλαστικά

Μια νέα εποχή φαίνεται να ξεκινά για όλους μας και το σίγουρο είναι πως θα λειτουργήσει προς όφελος του περιβάλλοντος. Η ευρωπαϊκή οδηγία 2019/904, η οποία ρυθμίζει το ζήτημα της μείωσης της χρήσης των πλαστικών, έχει ενσωματωθεί στα εθνικά δίκαια των κρατών – μελών και ήδη απο τις 3.07.2021 τόσο η Γερμανία όσο και η Ελλάδα έχουν θέσει σε ισχύ ένα μέρος του σχετικού νόμου. Μακροπρόθεσμος στόχος είναι η αντικατάσταση όλων των πλαστικών ειδών με αντίστοιχα προϊόντα, φιλικά προς το περιβάλλον.

Απο τις 03.07.2021, λοιπόν, μια σειρά πλαστικών προϊόντων, τα οποία, μάλιστα, αποτελούσαν κομμάτι της καθημερινότητάς μας έχουν τεθεί εκτός κυκλοφορίας. Συγκεκριμένα πρόκειται για τα ακόλουθα δέκα προϊόντα:

1. Μπατονέτες
2. Πλαστικά μαχαιροπίρουνα
3. Πλαστικά πιάτα
4. Πλαστικά καλαμάκια
5. Πλαστικοί αναδευτήρες ποτών
6. Πλαστικά στηρίγματα μπαλονιών, εκτός απο μπαλόνια για βιομηχανικές ή άλλες επαγγελματικές χρήσεις
7. Περιέκτες τροφίμων κατασκευασμένα απο φελιζολ
8. Περιέκτες ποτών κατασκευασμένα απο φελιζόλ, καθώς και τα καπάκια και τα καλύμματά τους
9. Κυπελάκια για ποτά απο φελιζόλ, καθώς και τα καπάκια τους και τα καλύμματά τους
10. Προϊόντα που κατασκευάζονται απο οξοδιασπώμενη πλαστική ύλη (όπως σακκούλες και περιέκτες τροφίμων απο οξοδιασπώμενη πλαστική ύλη).

Η απαγόρευση αναφορικά με τα παραπάνω προϊόντα έχει, όπως αναφέρθηκε, άμεση ισχύ, ωστόσο δίνεται εύλογο χρονικό περιθώριο στις επιχειρήσεις λιανικής μέχρι να εξαντλήσουν τα αποθέματα που διαθέτουν. Αξίζει να αναφερθεί, ότι υπάρχουν σκέψεις για επιβολή προστίμων σε όσους αρνούνται να συμμορφωθούν αλλα και σκέψεις για ειδικές εκπτώσεις στους καταναλωτές που θα φέρουν το δικό τους σκεύος.

Επιπλέον, η ίδια οδηγία προβλέπει ειδική σήμανση σε μια σειρά προϊόντων. Συγκεκριμένα τα πλαστικά ποτήρια, τα υγρά μαντηλάκια, τα είδη προσωπικής υγιεινής και τα καπνικά προϊόντα θα πρέπει να φέρουν ειδική σήμανση η οποία ενημερώνει τον τελικό καταναλωτή για την πλαστική ύλη που περιέχεται στο προϊόν ενώ θα γίνεται ειδική αναφορά στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που θα προξενούνται σε περίπτωση που το εν λόγω προϊόν απορριφθεί ανεξέλεγκτα στο περιβάλλον.

Σίγουρα πρόκειται για ένα νέο νόμο που αλλάζει τα μέχρι τώρα δεδομένα ενώ δημιουργεί σε πολλούς καταστηματάρχες “πονοκέφαλο” καθώς η λύση των πλαστικών προϊόντων μιας χρήσης ήταν απόλυτα βοηθητική και συνυφασμένη με την καθημερινότητά μας. Η ενέργεια, όμως, αυτή λειτουργεί προς όφελος του περιβάλλοντος και συνεπώς αξίζει τον κόπο να αντικαταστήσουμε τις μέχρι τώρα συνήθειές μας με νέες, περιβαλλοντικά μη επιβλαβείς.